Motivasyon, anlaşılması güç, karmaşık kavramlar arasındadır. Motivasyonun uygulanış şekillerine göre kuruma faydası olduğu gibi zararı da olabilir. Kurum yöneticileri, gerçek birer lider olarak çalışanlarının talep ve beklentilerini önemseyip, onlara gereken zamanı ayırırsa motivasyon faydalı şekilde kullanılabilir. Bugüne kadar pek çok araştırmacının nasıl motive olduğu ile alakalı çalışmalarda bulunmuş, lakin her birey farklı olduğu için bir teorinin insanı motive eden tek yol olarak açıklanamayacağı sonucuna varılmıştır. Bu nedenle birbirinden farklı motivasyon teorileri ortaya çıkmıştır.

Lider yöneticiler, çalışanları motive edecek faktörleri oluşturan kaynak kişilerdir. İşletmeler, iş görenlerin performansını üst düzeylere çekmek için çeşitli yollar denemekte ve rekabetten geri kalmak onların için kabul edilebilir bir durum değildir. Fakat insan etmenini temel değer olarak gören az sayıda kuruma rastlanmaktadır. Nitekim kişi çalıştığı işten mutlu değil ve vazifesini yaparken motive olamıyorsa, kurum hedeflediği başarıyı elde edemez. Bu bakımdan insanı memnun etmek, gereksinimlerini iyi belirleyip, onlar üzerine eğilmek, esas üzerinde hassasiyetle durulması gereken konudur. Lider yöneticiler, iş görenlerin davranışları hakkında önceden tahminde bulunabilirse, onların çalıştığı kurumdan beklentilerini de tam olarak anlayabilir.

X ve Y teorisi, Douglas McGregor tarafından insan doğasına ilişkin geliştirilmiştir. X teorisi, insanın doğasına ilişkin olumsuz değerlendirmelerde bulunmaktadır. Buna göre insanlar çalışmayı sevmez, sorumluluktan kaçınır ve fazla azimli değildir. İnsanların etkili bir biçimde çalıştırılabilmesi için yakın denetime ihtiyaç vardır. Y teorisi ise insan doğasına ilişkin olumlu değerlendirmelere sahiptir. Bu teoriye göre; çalışanlar işten keyif alır, çalışanlar sorumluluk sahibidir ve kendilerini yönetebilecek kabiliyete sahiptir. X teorisine göre yöneticilerin çalışanları yönlendirmesi hatta zorlaması gerekirken Y teorisine göre yöneticiler çalışanların iş yapmaktan zevk aldıklarına inanmaktadır. McGregor Y teorisinin varsayımlarının X teorisinin varsayımlarından daha geçerli olduğunu düşünmüştür. Fakat ne yazık ki araştırmalar neticesinde her iki teorinin de geçerli olduğu veya Y teorisinin çalışanları motive etmede tek başına yeterli olduğu doğrulanamamıştır.

McGregor X ve Y teorisinde, çalışanları X ve Y grubu olarak iki gruba ayırmıştır. Bu iki grup insan modeline yönelik farklı varsayımlar ileri sürmüştür. McGregor, “İşletmenin İnsan Boyutu” (Human Side of Enterprise) adlı kitabında bu ayrıma yer vermiştir. Bu teoride insan davranışları tüm yönleriyle açıklanmıştır. Özelde de işletme yöneticileri ve onların motivasyonu ile ilgili açıklamalarda bulunulmaktadır.

X teorisi, otoriter yönetim anlayışını yansıtır. Yöneticiler, çalışanlara karşı olumlu yönde yaklaşmaz ve onların korunmasına karşı çıkarlar. Bu bağlamda X teorisinin varsayımları şu şekilde sıralanır;

  • Genelde inanlar çalışmaktan hoşlanmaz, işteki görevlerini gönülsüz yerine getirirler ve işten kaçma eğilimi sergilerler.
  • İnsanı çalıştırabilmek adına onu motive etmek, kontrol etmek, ödüllendirmek ve gerektiğinde de cezalandırma yöntemine başvurulmalıdır.
  • İnsanlar çoğunlukla sorumluluk almaktan kaçınırlar, yönetmektense yönetilmeyi tercih ederler.

Y teorisinin yönetim tarihinde önemli bir yer tutmaktadır. Yönetici-çalışan ilişkilerinde insan boyutu bakımından, yönetimin sorumluluklarını yüksek düzeyde farkındalık kazandırması açısından desteklemektedir. Y teorisinin varsayımları şu şekildedir;

  • İnsanın doğası gereği işten kaçması kabul edilemez. Bu nedenle insan normal olarak yaptığı işte fiziksel ve zihinsel çaba sergiler.
  • İnsanları motive etmenin yöntemi yalnızca cezalandırma ile olamaz. Bireyler, kişisel amaçları ve öz denetimleri aracılığıyla işlerine motive olacaklardır. Kendini kanıtlamak ve itibar onlar için yeterli bir ödüldür.
  • Normal olarak insanların belirli sorumlulukları vardır ve onu ister.

Yararlanılan Kaynaklar

Charles M. C. (2005). A historical view of Douglas McGregor’s Theory Y. Management Decision, Emerald Group Publishing Limited, 43(3), 450 – 460.

Hindle, T. (2014). Yönetimde çığır açan fikirler ve gurular (Çev.: Ümit Şensoy). İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.

Koçel, T. (1989). İşletme Yöneticiliği – Yönetici Geliştirme, Organizasyon ve Davranış. İstanbul: Yön Ajans.

Luthans, F. (1992). Organizational Behavior. New York: McGraw-Hill.

Robbins, S. P. ve Judge, T. (2013). Örgütsel Davranış, (Çev.: Erdem, İ.). Ankara: Nobel Yayın Dağıtım.